اشاره

به این تصویر نگاه کنید. چه می بینید؟                                                                                                             برای بزرگنمایی تصویر، روی آن كلیك كنید

آری، صفحه ای از قرآن کریم.

اما با تفاوتی دقیق با دیگر قرآن ها.

کافی است بار دیگر با دقت تمام نگاه کنی.

اول همه سطرها را نگاه کن، ببین می توانی تفاوت آن را با دیگر قرآن ها بیابی؟

جواب این مطلب را مفصلا در آخر همین پست می توانید بخوانید.

این قرآن به خط مرحوم ملامحمدعلی بیدگلی است عالمی که انس او با قرآن مثال زدنی است و صرف عمر و هنرش در راه کلام الله مجید ستودنی.

افتخار دارم نتیجه دو سال تحقیقات خود را درباره این روحانی گرانقدر تقدیم همه شما عزیزان کنم.

روحش شاد.    

• نام

ملامحمدعلی آرام بیدگلی مشهور به آخوند چپ نویس.

دلیل شهرت وی به چپ نویس، فلج بودن دست راست او بوده است؛ ولی علت این که چرا با نام «آرام بیدگلی» مشهور شده است، برای نویسنده روشن نیست. شاید دلیل آن نوع اشتغال آرام او به امر کتابت باشد. به هر حال اینکه برخی از وی با لقب «آران بیدگلی» یاد می­کنند، وجهی ندارد علاوه بر این که شهرستان آران و بیدگل در آن زمان دو منطقه کاملاً مجزّا بوده و تنها حدود پنجاه سال است که قالب یک شهر را به خود گرفته­اند.

• دوره حیات

با توجه به تألیف عوامل در 1216 ق معلوم می شود که نامبرده در آن سال استادی ماهر در علم نحو بوده است و اگر مبنای این فرض را 20 سال در نظر بگیریم، باید در اواخر قرن 12 ق به دنیا آمده باشد. سال فوت او نیز با توجه به آخرین استنساخی که از او در دست است (سال 1258 ق) و تاریخ دریافت اجازات(سال های 1258 و 1259هـ)، اوایل دهه هفتم از قرن 13 خواهد بود و با این حساب مدت عمر با برکت او حدود 65 سال می باشد.

• مهاجرت به اصفهان

دلیل مهاجرت

دلیل مهاجرت او معلوم نیست مگر این که می توان حدس زد وجود علما و اساتید بنام در مدرسه علمیه اصفهان باعث جذب ایشان، و زمینه تبلیغ در منطقه جرقویه هم سبب سکونت شان در آن جا شده است علاوه بر این که در همان سال ها(1192ق) زلزله شدیدی باعث ویرانی خانه های اهالی شهر بیدگل و آران و کاشان شده که مردم را با سختی های خاص خود مواجه کرده است. 

سال هجرت

از کتاب شرح عوامل معلوم می شود که ملامحمدعلی در سال 1216ق در بیدگل، مشغول تدریس بوده است و از نوع استنساخات او (ثبت مکان استنساخ با عنوان جرقویه اصفهان)، روشن می شود که مهاجرت او از بیدگل در دهه سوم از قرن 13 روی داده است.

• اساتید و مشایخ اجازه

مرحوم علامه آقابزرگ تهرانی در «الکرام البرره» می فرماید: ملامحمدعلی بیدگلی از شاگردان حجت الاسلام سید محمدباقر شفتی اصفهانی(ف1260هـ) می باشد.

وی تصریح می کند که اجازات اساتید او را دیده است؛ از جمله: اجازه آقامحمدجعفر بن محمدصفی فارسی آباده ای در سال های 1258هـ و 1259هـ و اجازه سید حجت الاسلام در سال 1258هـ.

• شاگردان

ملامحمدعلی در مقدمه شرح عوامل، اظهار می کند که این شرح را بنا به درخواست برخی از شاگردانش نوشته است و آن گاه از آنها چنین نام می برد:

1. میرزا سید احمد طباطبایی 
2. و 3. میرزا سیدسعید و برادرش میرزامحمدتقی حسینی

گویا این دو نفر از فرزندان ناسخ عوامل (سید حسن بن محمدسعید حسینی قمی بیدگلی المسکن) می باشند؛ زیرا در پایان نسخه چنین می خوانیم:«حسب التمنی نورالعینین میرزا محمدسعید و میرزا محمدتقی مسوّده شد تحریراً فی یوم خمیس رابع شهر ذیقعدة الحرام من شهور سنه 1218 علی ید أقل السادات حسن بن محمدسعید الحسینی القمی البیدگلی المسکن.»

این سادات حسینی از اجداد سادات محترم سعیدزاده بیدگلی می باشند و به نظر می رسد با میرزا سیداحمد طباطبایی، خویشاوندی داشته اند. میرزا احمد طباطبایی جد سادات طباطبایی بیدگلی و داماد شاعر معروف حاج ملاسلیمان صباحی بیدگلی بوده است.

4. از دیگر شاگردان او ملا عبدالحمید فراهانی حائری است که گویا ساکن کربلا بوده و مجموعه کتب خود را در سال 1307 ق وقف همانجا کرده است. (الکرام البرره ج3 ص150)

• تألیفات

1. شرح عوامل جرجاني به زبان فارسي، تاریخ فراغت: شنبه ششم رجب المرجّب 1216

نسخه­‌اي از اين كتاب به خطّ حسن بن محمّدسعيد حسيني قمي بيدگلي­‌ مسكن، تحرير پنجشنبه چهارم ذي­قعدة­الحرام 1218 در كتابخانه­ي صديق ارجمند جناب آقاي افشين عاطفي كاشاني موجود است.

2. مجموعه چهار رساله: 1. رساله در حد مسافت 2. رساله در صوم 3. رساله در احوال محمد بن سنان 4. سؤال و جواب فارسی مختصر. تاریخ کتابت:1264هـ (الکرام البرره ج3 ص150)

• استنساخات

از مرحوم ملا محمّدعلي استنساخاتي نيز بر جاي مانده كه ذيلاً به آن­ها اشاره مي­شود:

1. شناخت همزه قطع و وصل

تأليف محمّدعلي بكاري

موجود در كتابخانه حضرت آيت الله العظمي گلپايگاني تحت شماره 30/84(30روي84)

معظّم له در پايان چنين مرقوم مي­دارد:«فرغ من تسويد هذه الرّسالة محمّدعلي بن المرحوم احمدالبيدگلي الكاشاني علي يده اليسري في السّابع عشر من شهر جمادي الأوّل من سنة ثمان و خمسين و مأتين بعد الألف من الهجرة 1258»

2. الحلیة اللامعة فی شرح البهجة المرضیة تألیف حجت الاسلام سید شفتی در سال 1204هـ

ملامحمدعلی بیدگلی این کتاب را برای خود نوشته و در تاریخ روز شنبه 9 ذی القعده 1243هـ از آن فراغت یافته است. او در آخر همین کتاب به شاگردی خود در محضر مؤلف آن تصریح می کند.(الکرام البرره ج3ص149) (1)

3. تحفه ربيعي (ارث فارسي) نوشته‌­ي محمّدقاسم خدابخش ساوجي كه در كتابخانه‌­ي مذكور ذيل شماره­‌ي 18/131(18روي131) موجود است.

در خاتمه‌­ي اين كتاب، ناسخ مزبور از تاريخ تحرير خود چنين ياد مي­كند: «قد فرغت من تسويد هذه الأوراق في يوم الاثنين رابع شهر ربيع الأوّل من شهور سنة1231 الأحد و الثلاثين و مأتين بعد الألف من الهجرة النبويّة المصطفويّة علي يدي اليسري و أنا أقلّ الطّلبة بل أضعف عبادالله محمّدعلي بن المرحوم أحمد البيدگلي الكاشاني في قرية فيكان الجرقوية من نواحي إصفهان.» (2)

پيش از صفحه­‌ي نخست اين كتاب عنواني به اين صراحت نوشته شده است:«بسمه تعالي شأنه ممّا انعم الله علي عبده الذّليل الطّالح الجاني ابن المرحوم الحاج ملا محمّدصالح، محمّدتقي الپيكاني و انتقل إليّ إرثاً من أبي في شهر ربيع المولود 1273» با مهر بيضوي «تقي بن صالح». در زندگینامه ملا محمدصالح به این نتیجه رسیدیم که به احتمال زیاد این دو عالم بزرگوار (ملامحمدعلی و ملامحمدصالح) با هم برادر بوده اند.

• فرزندان

آن­گونه كه جناب مستطاب مرحوم حاج آقا سيّد اسماعيل فاطمي مي­فرمايد از مرحوم ملامحمّدعلي فرزند ذكوري برجاي نمانده و تنها داراي يك دختر بوده است كه بعضي از برادران رضواني نيك­آباد به او منتسب­‌اند.

• مدفن

از ملامحمّدعلي، سنگ قبر نماياني در نيك آباد بر جاي مانده است كه نوشته ی آن چنين می باشد:

«هذا مرقد العالم الكامل مروّج شريعة رسول الله مرحوم آخوند ملا محمّدعلي آرام بيدگلي كاشاني فرزند مرحوم ملا احمد در سنه 1231 هجري قمري در ينگ آباد (3) جرقويه به لقاءالله پيوست.»

گويا پيش از اين بر تربت ملا محمّدعلي مقبره‌­اي بوده كه در عمليّات تعريض خيابان و توسعه­‌ي شهري خراب شده است و از قرار مسموع شهرداري محترم منطقه با وعده تجديد بنا، اقدام به تخريب آن نموده است؛ وعده‌­اي كه به زودی توسّط مسؤولين با ايمان و مردم عالم دوست و نيكوكار منطقه، جامه­‌ي عمل خواهد پوشيد كه «المؤمن اذا وعد وفي».امري كه در حقيقت تعظيم قرآن و تكريم مقام كاتب آن و در نتيجه روشني شمع شبستان شهر و ديار خود ايشان خواهد بود.

حقير در مورّخه­‌ي جمعه 29/3/1388 به همراهی بعضي از دوستان توفيق حضور در جوار اين تربت پاك و نثار فاتحه داشتم. قبر او كه داراي ارتفاعي حدود نيم متر از سطح زمين است، در ميداني واقع شده كه مسجد جامع شهر، حسينيه اباعبدالله و قطعه زميني به نام مدرسه­‌ي علميّه اطراف آن را فرا گرفته است.

• تاریخ وفات

مخفي نماند به نظر در ثبت تاريخ وفات ملا محمدعلی، سهوي صورت گرفته است؛ زيرا  همان­گونه كه ملاحظه كرديد وي تاريخ فراغت خود را از استنساخ «شناخت همزه قطع و وصل» سال 1258مرقوم کرده است و دارای اجازه ای با تاریخ 1259می باشد؛ با این حساب، تفاوتي بيست و هشت ساله حاصل خواهد شد كه خيلي بعيد به نظر مي­‌رسد تاريخ سنگ قبر صحيح باشد.

در ديداري كه در تاريخ یاد شده با برخي از اهالي منطقه داشتيم صحبت از آن بود كه قبر آن مرحوم، ساليان سال از ديده­‌ي مردم پنهان بوده و خود صاحب قبر در عالم رؤيا از مرحوم آيت الله شيخ محمّد علي صانعي خواسته كه سنگ قبر مرا كه در فلان نقطه زير خاك است آشكار و هويدا سازيد. ولي حضرت حجت الاسلام و المسلمين حاج سيد اسماعيل فاطمي مي­‌فرمودند كه قبر، ظاهر بوده منتهاي مراتب بر اثر درگيري­‌هاي مسلّحانه‌­اي كه در اطراف آن واقع شده گلوله‌­اي بر نوشته­‌ي تاريخ آن اصابت كرده و اصل تاريخ دقيق بر ما مجهول گشته بود كه ما  لوح فعلي را بر پايه­‌ي مسموعات آباء و اجدادي نوشتيم.

• انس با قرآن

حسن ختام سخن خود را درباره­‌ي اين عالم بزرگ و عظيم به خصوصيّت بارز او در كتابت قرآن كريم اختصاص مي­‌دهيم:

وي هر چند از ناحيه­ي دست راست، فلج به دنيا آمده؛ ولي چنان روح عظيمي داشته كه توانسته در عمر با بركت خود نام خود را در طومار كتّاب وحي الهي ثبت نمايد توفيقي كه راحت و رايگان، يار هر كسي نمي­‌گردد. از قرار مسموع حدود پنجاه نسخه از كلام الله مجيد، استنساخ نموده كه زينت بخش برخي موزه­‌ها و كتابخانه­‌اي داخل و خارج كشور مي­‌باشد.

دو نسخه­‌ي بسيار جالب و منحصر به فرد آن در بيت علم و سيادت منزل آقاي حاج سيّد اسماعيل فاطمي ساكن اصفهان نگهداري مي‌­شود. (4) اين­جانب بسيار خرسندم و خدا را شاكرم كه در سفري كه در مورّخه­‌ي جمعه 29/3/1388 و به همراهی برخي دوستان از مدرسه علميه المهدي(عج) بيدگل به ويژه مدير محترم جناب مستطاب حجّت الاسلام و المسلمين آقاي شيخ احمد روحاني دامت توفيقاته به نيك‌­آباد و اصفهان صورت گرفت، توفيق شرفيابي به محضر اين دو نسخه­‌ي عظيم و گران­بها را يافتم. تمام لطف سخن آن است كه تنها شمّه­‌اي از خصوصيّات بارز اين دو مصحف شريف بيان شود و گرنه تفصيل مطلب مجالی ديگر مي­‌طلبد و مقالي فراتر.

ویژگیهای نسخه‌­ي نخست

نسخه‌­ي نخست كه در تاريخ شعبان المعظّم1228ق از كتابت آن فراغت يافته هر صفحه­‌ي آن شامل يازده سطر مي­‌باشد با اين ويژگي ‌كه سطر اوّل آن با هر حرفي شروع شده باشد سطر آخر نيز با همان حرف آغاز مي­‌شود و همين طور سطر دوّم بالا با سطر دوّم از پايين ، سوّم با سوّم ، چهارم با چهارم و پنجم با پنجم، مشترك التّصدير است و سطر ششم، فرد مي‌­باشد.

این خصوصيّت در تمام صفحات اين مصحف شريف، نمايان است و گاهي اشتراك تصدير در يك كلمه يا فرازي از آيه مي­‌باشد. مثلاً سرآغاز سطري اگر «ياأيها الذين آمنوا» باشد سطر قرينه هم با همان عبارت شروع خواهد شد. و جالب اين كه در سوره­‌ي مجادله سطر دوّم صفحه با«يا أيها الذين آمنوا إذا تناجيتم» شروع شده و سطر دوّم از ذيل آن نيز با «يا أيها الذين آمنوا إذا ناجيتم» و طبق رسم نويسنده در كتابت مشتركات با رنگ قرمز، اين بخش از آيات نيز با رنگ قرمز نوشته شده و تنها حرف «تـ» در سطر بالا به رنگ مشكي است.

ویژگی‌های نسخه­‌ي دوّم

هر صفحه از اين مصحف شريف، داراي پانزده سطر بوده كه پايين تمام صفحات نشانه­ي ختم آيه دارد و چنان اين تنظيم صفحات با لطافت و ظرافت صورت گرفته كه كاتب هيچ­گاه به منظور ارائه­ي اين هنر خود مجبور به جمع كردن كلمات داخل يكديگر و يا متقابلاً كشيدن بيش از حدّ آن­ها نشده است.اين خصوصيّت، ما را بر آن داشت تا جزئي از آن را با قرآني كه به خطّ «عثمان طه» مشهور است تطبيق كنيم كه تقريباً مطابقت كلّي داشت.

عثمان طه نويسنده­اي است معاصر، اهل سوريه و ساكن عربستان. خود او نيز ادّعايي در اين ابتكار ندارد و قائل به اقتباس آن از يك مصحف استانبولي است كه جا دارد سؤال شود «قدمت آن نسخه­‌ي تركي به چه زماني باز مي­‌گردد؟». اين قرآن كه ما اكنون از آن سخن مي­‌گوييم بالغ بر دويست سال از كتابت آن مي­‌گذرد و نويسنده­‌ي آن به علّت فلج بودن دست راست، آن را با دست چپ، آن هم با وسايل ابتدايي آن عصر و زمان كتابت نموده است. و البتّه حقير نيز در منزل خود محضر مبارك مصحف شريفي مشرّف مي‌­باشد كه طبق نظر متخصّصان فن، حدود سيصد و پنجاه تا چهارصد سال قدمت دارد آن هم با همين خصوصيّت بارز (مطابقت كلّي با قرآن عثمان طه). در اين جا هر چند سخن از حدّ خود فراتر مي­‌رود ولي به عرض مي­‌رساند نبايد فراموش كنيم كه ايرانيان هميشه در همه­‌ي زمينه­‌ها به خصوص در امر مهم و با ارزش قرآن و اسلام، گوي سبقت را مي­‌ربوده‌­اند؛ امري كه تحقيق مطلب بر آن اعتراف دارد و هرگز نبايد غافلانه دل و ديده را مجذوب ديگران نمود.

از خصوصيّات مهمّ اين نسخه­‌ي دوّم آن است كه كاتب محترم به حاشيه­‌نويسي در تمام صفحات آن پرداخته؛ كاري كه از اين مصحف، دايرة المعارفي عظيم از تفسير و تجويد و روايت و... ساخته و بر غناي فرهنگي آن افزوده است. نويسنده در حواشي، علاوه بر مطالب فوق ابتكاراتي در شماره‌­ي كلمات و حروف هر صفحه دارد كه خود امري جالب و كم نظير بوده و تفصيل مستقلّي مي­طلبد. به عنوان نمونه تنها به ذكر «فواصل آيات» در هر صفحه اشاره مي­شود كه مثلاً فواصل آيات صفحه­ي اوّل كه سوره مباركه­‌ي «فاتحة الكتاب» است عبارت «من» مي­‌باشد با تفصيل: (م 3 – ن 4)كه اشاره به حرف­‌هاي آخر هر آيه دارد.

تاريخ فراغت از تحرير اين مصحف شريف كه مورّخه­‌ي ربيع الاوّل 1229 ق را به ما نشان مي­‌دهد با توجّه به تاريخ كتابت نسخه­‌ي پيشين، دلالت بر آن مي­‌كند كه مرحوم ملا محمّدعلي آن را با همه­‌ي اين حجم عظيمش تنها در زماني حدود هشت ماه كتابت نموده است.

البتّه همان­گونه كه گذشت از ايشان نسخه­‌هاي متعدّدي به يادگار مانده كه يكي از آن­ها با تاريخ استنساخ 1223قمري در کتابخانه شخصی میبدی نگهداری می‌شود. (5)

نکته آخر

مخفی نماند نسخه‌ای چاپی از قرآن کریم موجود است که با خصوصیات نسخه نخست کاملاً مطابقت دارد. در اینجا می‌توانید تصویر برخی از صفحات آن را مشاهده کنید.

این قرآن چاپی به خطّ ابوالقاسم خونساری 1322و نشر:کتابخانه مدرسه چهلستون مسجد جامع تهران- ایران تلفن 569194 ( گنجینه قرآن کریم)، چاپ خوشه تلفن318565 می باشد. تاریخ نشر عید سعید غدیر 1404

پی نوشت ها:

1. متن کتاب الکرام البررة ج 3 ص 149 و 150

196. الشیخ محمدعلی بن أحمد البیدگلی الکاشانی.

کان من تلامیذ حجة الإسلام السید محمد باقر الشفتی الإصفهانی، الذی توفّی سنة(1260هـ)، کما صرح هو نفسه فی آخر کتاب أستاذه المذکور و هو «الحلیة اللامعة فی شرح البهجة المرضیة» الذی فرغ أستاذه من تألیفه فی سنة(1204هـ)، و کتبه صاحب الترجمة لنفسه، و فرغ منه فی یوم السبت (9 ذی القعدة- سنة 1243هـ). والنسخة عند السید هادی بن السید حسین الاشکوری.

و رأیت إجازات مشایخه له، منها: إجازة الآغا محمدجعفر بن محمدصفی الفارسی الآبادهی فی سنة (1258هـ)، و أیضاً فی سنة (1259هـ)، و إجازة السید حجة الإسلام له فی سنة(1258).

و رأیت من تصانیفه بخط تلمیذه المولی عبدالحمید الفراهانی الحائری مجموعة فیها رسالته فی حدّ المسافة، و رسالته فی الصوم، و رسالته فی أحوال محمد بن سنان، والسؤال و الجواب الفارسی المختصر. و کتابة المجموعة سنة(1264هـ)، رأیتها بخطّ التلمیذ المذکور[ضمن کتبه] الموقوفة بکربلاء سنة (1307هـ).

2. پيكان در 6 كيلومتري جنوب باختري نيك­آباد جاي دارد.

3.ينگ­آباد نام قديم نيك­آباد است. ينگ­آباد واژه­اي اوستايي است كه از نام«ينگهِه هاتِم» يكي از نيايش­هاي زرتشت به درگاه اهورا مزدا ريشه گرفته كه خود دلالتي است بر پيشينه­ي چند هزارساله­ي آن­جا. ر.ک.به:گركويه سرزميني ناشناخته بر كران كوير، علي شفيعي نيك­آبادي، انتشارات غزل، چاپ دوّم،1376

وجه تسميه دیگر درباره شهرنيك آباد :

از ديرباز عده اي از كوچ كندگان د رجنوب اين شهر قلعه اي تازه بنا نهادند نام روستاي نوين تا سالها پس از آن به قلعه تازه معروف بوده واز طرف ديگر در روزگار صفويه برخي از كارگزاران ترك زبان براي گرد آوري ماليات و سرباز بگيري به شهرستانها مي رفتند و تا زمان  قاجاريه  نيز اين روند ادامه داشت و گفته مي شود در آن هنگام كارگزاران مالياتي هنگامي كه از مردم نام روستا را مي پرسيدند در پاسخ قلعه تازه مي گفتند و آنان نيز در دفاتر خود بجاي نوشتن ده(  نو )از واژه تركي ينگا به معني ( نو) و نيز واژه فارسي آباد بهره مي گرفتند و دو واژه ينگاو آباد را بكار مي بردند و رفته رفته اين نام در ميان مردم رواج يافت و پس از گذشت زمان، ينگا آباد به نيك آباد دگرگوني يافته است .

نيك آباد تا سال 1366 به ينگ آباد مشهور بوده و بر اساس  درخواست اهالي با  مصوبه هيئت محترم وزيران به نيك آباد تغيير نام يافته و به مركزيت بخش جرقويه سفلي برگزيده شده است و نهايتاً در سال 72 13 بر اساس مصوبه هيئت وزيران شهر شناخته و در سال 1374 شهرداري افتتاح و راه اندازي گرديد. (ر.ک: سایت شهرداری نیک آباد)

(4) این روحانی گرانقدر در فروردین امسال (1389) دار فانی را وداع گفت. روحش شاد.

(5) ر.ک: فهرست نسخه های خطی کتابخانه شخصی میبدی- دفتر سوّم، كرمانشاه- ایران، تألیف سید احمد حسینی اشکوری، اول،1387، مجمع ذخائر اسلامی، قم.

*****

با سپاس از:

مدیر محترم کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی، جناب آقای عرب زاده

حجج اسلام آقایان شیخ احمد روحانی، سید مجتبی خاتمی، عبدالکریم ارشدی و محمد هادی صباحی

خانواده محترم مرحوم حجت الاسلام سید اسماعیل فاطمی اصفهانی

اهالی محترم نیک آباد به خصوص آقایان فرهاد شفیعی، حاج عباس شفیعی، حاج علی رضوانی و ...

و همچنین آقایان محمد روحانی و افشین عاطفی