مرحوم ملاعلی آرانی
مرحوم مغفور ملا محمّد علی بن محمّدحسن مشهور به ملاعلی آرانی (1177ـ1244ق)؛ از علماي بزرگ و صاحب تألیفات فراوان در فقه، منطق، نحو و ادب به زبان فارسی و عرب بوده است.از میان تألیفات او می‌توان به كتاب‌هاي ذیل اشاره نمود:
1. جواهر السّنیّة فی شرح العوامل المحسنیّة(نحو)
2. مُعین المبتدی(نحو)
3. الدّريّة البهيّة(نحو)
4. ینابیع الاصول
5. قالعة الشبهة
6. الفوائد الصّادقيّة(منطق)
7. «مقاصد المهمّه(اصول)
8. فصل الخطاب(اصول)
9. مخزن الاسرار(استفتائات)
10. تبصرة العاقد
11. معادن المسائل الشرعیة(فقه)
12. منبع الاحکام الشرعیة(فقه)
13. خلاصة المحسنیة(نحو)
14. مناهل الشّوارد في تلخيص المقاصد (اصول)
15. عویصات المهام فی شرح الفقه و الاحکام
16. مجمع الرسائل
17. شرح الاحوال من البدایة الی المآل
و...
اسامی این کتاب‌ها در کتاب «شرح الاحوال» ذکر شده است؛ کتابی که در حقیقت، فهرستی ترتیبی بر زمان تألیفات و تصنیفات او می‌باشد. البتّه این عالم بزرگ در کتاب «شرح الاحوال» علاوه بر این که به طور مفصّل درباره‌ی انگیزه، نام و موضوع تألیفات خود شرح می‌دهد از خاطرات زندگی پر فراز و نشیب خود نیز یاد می‌کند؛ خاطراتی که می‌تواند برای عموم خوانندگان به خصوص طلاب علوم دینی، جالب باشد. نامبرده در این رساله پس از خطبه، ابتدا اجمالی از تاریخ و جغرافیای زادگاه خویش، آران، بیان نموده، و به مناسبت از بیدگل نیز یاد می‌کند؛ آنجا که می‌نویسد:
1. آران بر وزن فاران، اسم قریه‌ی عظیمی است از قرای کاشان و مسافت آن قریه با اصل بلده‌ی کاشان تقریباً یک فرسخ می‌شود و اهل آن به عبادات و طاعات، رغبت تمامی دارند و به نماز جماعت، بسیار مایلند و به این تقریب، مساجد عالیه دارد و از جمله خوبی‌های آن قریه آن است که هر حمامی که بنا نهاده‌اند در جنب آن، حمام کوچکی ساخته‌اند که در وقت صبح، زنان در آنجا غسل می‌کنند و بر جنابت باقی نمی‌مانند تا ظهر و عصر و اهل آن قریه به تعزیه‌داری جناب سیّدالشّهدا بسیار مایل و راغبند و مردان تعزیه‌دار در میان ایشان بسیار است و در مسجدها که نماز جماعت می‌کنند تعزیه جناب سیّد جوانان اهل بهشت را می‌گیرند و در سر هر محله‌ی آران حسینیه‌ای ساخته‌اند که هر ساله که محرّم می‌شود در دهه‌ی عاشورا اهل هر محله به حسینیه‌ی آن محله می‌روند و اجرای تعزیه‌داری سیدالشهدا را بر پا می‌کنند و زنان تعزیه‌دار هم دارند که در میان خانه‌ها از برای زنان تعزیه می‌گیرند و...
2. قریه‌ی بیدگل که در میان قُرا مذکور شد آن هم قریه‌ای است عظیم در قرب قریه‌ی آران واقع است و شهریّت آن قریه از قریه‌ی آران بیشتر است و اهل آن به تقطیع لباس و خوش گذراندن، بسیار مایلند و عمارات بسیار خوب در آن قریه بنا شده است و مرحوم حاجی سلیمان، شاعرِ صباحی تخلّص، از اهل آن قریه است و حقیر در حیات آن مرحوم مکرّر به خدمت او می‌رسیدم و به صحبت او فائز می‌شدم و این بیت از فکرهای او در اینجا ذکر شد:
وطن به بیدگل امّا کسی ندیده صباحی به دست دسته گلی یا به فرق سایه‌ی بیدم
و اهل آن قریه هم به طاعات و عبادات، راغب و جمعه و جماعات را طالب می‌باشند و مساجد عالیه در آن بنا شده است و فضلا از آن قریه بسیار برخاستند که از آن جمله مرحوم ملا جعفر بیدگلی بود که از شاگردان فاضل هندی است و از مشایخ اجازه‌ی افضل الفضلا و اعلم العلما آخوند ملا مهدی نراقی نوّرالله مرقده است و از آن جمله مرحوم ملا عبدالله بیدگلی بود که در مرتبه‌ی علم و عمل در عصر خود بی‌نظیر بود خصوصاً در طریقه‌ی احتیاط در دین که سرآمد جمیع افاضل عصر خود بود و حقیر مکرّر به خدمت او می‌رسیدم و این دو قریه یعنی آران و بیدگل اعظم قرای مدینةالمؤمنین کاشانند بلکه آنچه از سیّاحان مسموع می‌شود این است که در اطراف ایران زمین، قریه به بزرگی این دو قریه بنا نشده است و در میان این دو قریه قبرستانی فاصله است صانهما الله عن تغلّب المتغلّبین اله الحق آمین.
اساتید
او در این رساله از اساتید خود نامی نمی‌برد تنها آنجا که درباره‌ی اقامت خود در عتبات عالیات می‌نویسد از حضور در مجمع درس فقه و اصول عمدة العلماء و زبدة الفضلاء جامع الاصول و الفروع سیّدالمحقّقین آمیر سیّد علی طباطبایی و آقازاده‌ی او آقا سید محمد یاد می‌کند.
مرحوم ملا علی آرانی در بعضی تابستان‌ها به نراق می‌رفته و در آنجا علاوه بر تألیف و تصنیف، در محضر مرحوم ملا احمد نراقی، پاسخگوی استفتائات مردم بوده است؛ او خود از فاضل نراقی با این عبارت یاد می‌کند: و در آنجا (نراق) به خدمت افضل الفضلاء و اعلم العلماء جامع المعقول و المنقول حاوی الفروع و الاصول مولانا و شیخنا المعتمد آخوند ملا احمد نراقی مشرّف شدم و از صحبت آن بزرگوار استفاده‌ی بسیار از برای این بی‌بضاعت، حاصل شد.
خصوصیات بارز
از خصوصیّات بارز او علاوه بر مراتب علم و تقوا، می‌توان به خستگی ناپذیری و آزاد منشی او اشاره کرد که فرازهایی از آن در رساله«شرح الاحوال» بیان شده است.
وی از نظر هنر نویسندگی علاوه بر نثر، دارای طبع شعر بوده است و بیشتر کتاب‌های خود را در قالب نظم به رشته‌ی تحریر درآورده است؛ گاه به زبان فارسی و گاه عربی. البته در این زمینه قدرت خوبی هم بر ساخت ماده تاریخ داشته است.
ای کاش همه می‌توانستند از آثار این عالمان بنام، بهره مند شوند و تنها به ذکر نامی از آنان اکتفا نمی‌شد هر چند این هم امری است لازم و شایان. به امید آن روز.